Kullanıcı Adı: Şifre    
   
  veya Üye olun | Şifremi unuttum
  Arama / Gelişmiş Arama  
   
Skip Navigation LinksArşiv (July 2006) > Toplum > Türkçenin matematiği
Toplum
Türkçenin matematiği
Hüseyin Rahmi Göktaş
İKİ ar­tı bir, üç eder cüm­le­si­nin ra­kam kar­şı­lı­ğı 2+1=3’tür. Bu­ra­ya koy­du­ğum tür; et ve er ses­le­ri­nin bir­leş­miş şek­li­dir. Bir di­ğer şek­li ise cüm­le­nin or­ta­sın­da­ki eder ke­li­me­si­dir. et; t’nin oku­nuş­la­rın­dan bi­ri, er ise r’nin oku­nuş­la­rın­dan bi­ri­dir. Kı­sa­ca bü­tün hü­küm cüm­le­le­ri­nin so­nun­da bu­lu­nan dır, dir ek­le­ri ses­le­re in­di­ril­di­ğin­de t ve r’ninoku­nuş­la­rı­na ula­şı­lır. t ve r’nin bu sı­ra­la­may­la, bü­tün bir ke­li­me ola­rak en çok kul­la­nıl­dı­ğı şek­li ise eder ke­li­me­si­dir. Ko­nu­ya gir­me­den ön­ce, t’nin ha­re­ke­tin saf ha­li­ne ve r’nin za­ma­nın saf ha­li­ne kar­şı­lık gel­di­ği­ni söy­le­ye­lim.
Sa­yı­lar­la ya­pı­lan bir top­la­ma iş­le­mi­nin so­nu­na eder ge­ti­ril­di­ğin­de an­la­şıl­ma­ma­sı im­kân­sız bir net­lik­le eder ke­li­me­si­nin o iki sa­yı­yı top­la­dı­ğı­nı gö­rü­rüz; ilk cüm­le­de yap­tı­ğı­mız gi­bi... Fa­kat ay­nı iş­le­mi her­han­gi bir hü­küm cüm­le­si­ne uyar­la­dı­ğı­mız­da, ör­ne­ğin ‘Ço­cuk gü­zel­dir’ ifa­de­sin­de ay­nı so­nuç­la kar­şı­la­şır mı­yız? Ya­ni cüm­le­yi ‘ço­cuk gü­zel eder’ di­ye aç­mış ol­sak cüm­le an­la­şı­lır olu­yor mu? Eğer sa­yı­lar­la ya­pı­lan top­la­ma­nın ula­şa­ca­ğı so­nuç, o sa­yı­la­rın her iki­sin­den de fark­lı bir so­nuç or­ta­ya çı­ka­rı­yor­sa, an­la­şıl­ma­sı da­ha ko­lay bir du­rum ger­çek­le­şi­yor de­mek­tir. Ör­nek cüm­le­de ço­cuk ve gü­zel ke­li­me­le­ri bu iki ke­li­me­den de ba­ğım­sız bir so­nu­ca ula­şa­bil­sey­di, bu­ra­da bir ma­te­ma­tik iş­le­mi ger­çek­leş­miş ola­cak­tı. Fa­kat biz, ma­te­ma­tik­te­ki top­la­ma iş­le­mi­nin de Türk­çe top­la­ma iş­le­mi­nin bir ko­lu ol­du­ğu­nu he­sa­ba ka­ta­lım ve ‘Türk­çe­de an­lam top­la­ma­sı’ ter­ki­bi­ni ku­ra­rak iş­le­mi açık­la­ma­ya ça­lı­şa­lım. “Ço­cuk gü­zel­dir”de ger­çek­le­şen iş­lem, ço­cuk ve gü­zel ke­li­me­le­ri­nin an­lam­la­rı­nın -baş­ka bir so­nu­ca bağ­lan­ma­dan- için­de ge­çen bir top­lan­ma­dır. Ya­ni ço­cuk ke­li­me­si­nin an­la­mıy­la gü­zel ke­li­me­si­nin an­la­mı, eder ke­li­me­siy­le top­la­nı­yor. So­nuç­ta ço­cu­ğun gü­zel ol­du­ğu­nu, eder’le an­la­mış olu­yo­ruz. Cüm­le­ye de­ğil’i ek­le­di­ği­miz­de de du­rum de­ğiş­mi­yor: Ço­cuk gü­zel de­ğil eder. Ke­li­me­le­rin an­lam­la­rı­nın bir­bi­riy­le top­lan­dı­ğı­nı, top­la­nan ke­li­me­le­rin top­la­mı­nın dı­şa­rı­dan baş­ka bir ke­li­mey­le sağ­lan­ma­dı­ğı­nı söy­le­ye­rek, eder (dır, dir)’in ye­ri­ni sa­bit­le­miş ola­lım. Ön­ce­lik­le an­lam­la­rın top­lan­ma­sı­nın do­lay­lı bir iş ol­du­ğu­nu söy­le­ye­lim. Bü­tün cüm­le­nin ya­ni ‘ço­cuk gü­zel­dir’in an­la­mı zi­hin­de za­ten tek bir an­lam ola­rak bu­lu­nu­yor. Bu, tek an­la­mı ses­ler or­ta­mın­da kar­şı­la­ya­bil­mek için ön­ce ço­cuk ve gü­zel ola­rak par­ça­lı­yor; da­ha son­ra bu­nu eder yar­dı­mıy­la tek­rar bir ara­ya ge­ti­ri­yo­ruz. Ya­ni an­lam top­la­ma­sı dı­şar­dan baş­ka bir so­nu­ca bağ­lan­mak­sı­zın eder ke­li­me­siy­le ger­çek­le­şi­yor.
Ma­te­ma­tik top­la­ma­da, da­ha doğ­ru­su sa­yı­lar­la ya­pı­lan top­la­ma­da, ya­ni so­nu­cun ke­li­me­le­rin (sa­yı­la­rın) dı­şın­da bir so­nuç­ta top­lan­ma­sın­da ise, ya­zı­nın ilk cüm­le­si da­ha ye­rin­de bir ör­nek ola­rak kar­şı­mı­za çı­kı­yor. Çün­kü o cüm­le­de son­ra­ki ör­nek cüm­le­ler­de yer ver­me­di­ği­miz bir ke­li­me da­ha bu­lu­nu­yor: ar­tı. Bu ke­li­me et ve er ses­le­rin­den olu­şan bir ke­li­me­dir; fa­kat bu kez et’le er’in yer­le­ri de­ğiş­miş ola­rak kar­şı­mı­za çı­kar. r’nin bir di­ğer oku­nu­şu olan ar ile t’nin bir­leş­miş şek­li­dir ve ard, art (ar­ka­nın, ar­tı­nın ve ar­tık’ın an­lam­la­rı bu­ra­dan çı­kar) ke­li­me­si çok bi­li­nen bir ke­li­me­dir. Ard ke­li­me­si bir şe­yin ar­dı­na baş­ka bir şe­yin ek­len­me­si­ni sağ­la­mak ama­cıy­la söy­le­nir. Eğer iki ke­li­me­nin ara­sı­na ard gel­diy­se, o iki ke­li­me ar­tık içe­ri­de bir­bi­riy­le top­la­na­maz şe­kil­de ara­lan­mış­tır. Bu yüz­den, eğer için­de ard olan bir cüm­le var­sa, iki ke­li­me­nin ara­sı­na ge­len ard’ın, dı­şa­rı­da bir üçün­cü ke­li­me­yi zo­run­lu kıl­dı­ğı­nı söy­le­ye­bi­li­riz. Çün­kü ard’ın ara­la­dı­ğı ke­li­me­ler içe­ri­de top­lan­ma hak­la­rı­nı kay­be­di­yor­lar. Ya­ni ‘iki ar­dı bir’in baş­ka bir so­nuç­ta top­lan­ma­dan ‘iki ar­dı bir’ ola­rak söy­len­me­si, bu top­la­ma­nın dı­şa­rı­da­ki eder’inin (üç) söy­len­me­me­si bi­zi so­nuç­suz­luk­tan baş­ka bir ye­re gö­tür­mü­yor. Ya­ni için­de ard olan bir ke­li­me an­cak dı­şa­rı­da bir eder’le so­nu­ca ula­şır.
Şim­di ise bu işin na­sıl bir an­lam or­ta­mın­da ger­çek­leş­ti­ği­ne ge­çe­lim. t’nin ve r’nin ne­le­re kar­şı­lık gel­di­ği­ni yu­ka­rı­da söy­le­miş­tik. Za­ma­nın saf ha­li olan r’nin, ha­re­ke­tin saf ha­li olan t’nin ar­dın­dan gel­me­si, da­ha doğ­ru­su za­ma­nın ke­li­me­nin so­nu­na gel­me­si son­lan­dır­ma­ya ve do­la­yı­sıy­la bir hü­küm oluş­ma­sı­na se­bep olu­yor. Son­lan­dır­dı­ğı şe­yin ha­re­ket ol­ma­sı eder ke­li­me­si­nin an­la­mı­nın de­ri­ni­ni gös­ter­me­ye ye­ti­yor. Ya­ni bir şe­yin ay­nı şey ya da baş­ka bir şey ‘et­me­si­ni’ sağ­la­yan et se­si, tüm et­ki­le­ri için­de bu­lun­du­ran ha­re­ket olu­yor. Bu et­me­yi bir hük­me bağ­la­yan, ay­nı za­man­da ha­re­ke­ti de son­lan­dı­ran ve hük­mü ‘her za­man’ gi­bi ge­niş bir za­ma­na ya­ya­rak ke­sin­leş­ti­ren r se­si, ya­ni saf bir za­man olu­yor. eder, bu özel­lik­le­ri do­la­yı­sıy­la edi­yor, ede­bi­li­yor.
ard’a ge­lin­ce; za­ma­nın baş­ta ve ha­re­ke­tin son­da ol­ma­sıy­la olu­şan bu ke­li­me, ar­dı­na baş­ka ke­li­me­le­rin ek­len­me­si­ni ha­re­ke­tin, ya­ni de­va­mın, de­va­mı­nın ol­du­ğu­nu açı­ğa çı­kar­tı­yor. Fa­kat bu kez ar se­si do­la­yı­sıy­la bir­bi­rin­den ay­rıl­mış iki ke­li­me­nin ara­sı­nı bul­ma­yı sağ­lı­yor. eder’de son­da olan za­man (r) son­lan­dır­ma, da­ha doğ­ru­su ge­niş bir za­ma­na ya­ya­rak hü­küm ol­ma gö­re­vi­ni üst­len­miş­ken, ard’da baş­ta ol­ma­sıy­la, ora­ya me­sa­fe (ara, za­man) ko­yu­yor. İki ke­li­me ara­sın­da­ki me­sa­fe­ye işa­ret edi­yor, de­mi­yo­rum; ard’dan son­ra­ki ke­li­me­yi biz­zat ar (za­man) zo­run­lu kı­lı­yor. Ya­ni ar (da­ha ge­niş söy­le­ye­cek olur­sak r), gel­di­ği yer­de, ön­ce­siy­le son­ra­sı­nın ara­sı­nı açı­yor, ara­lı­yor. Açı­lan bu me­sa­fe­den son­ra ge­len t (ha­re­ket) ikin­ci ke­li­me­yi ilk ke­li­mey­le ir­ti­bat­lan­dır­ma gö­re­vi­ni üst­len­miş olu­yor.
Bu ya­zı ken­di için­de bir an­la­mı top­lu­yor gö­rü­nü­yor. Her ne ka­dar ma­te­ma­tik ve Türk­çe di­ye ayır­mış bi­le ol­sak, bu iki ke­li­me­yi dı­şa­rı­dan baş­ka bir ke­li­mey­le top­la­mak ni­ye­tin­de de­ği­lim. Ama iki­si­nin sa­de­ce bi­ri et­ti­ği­ni söy­le­mek­te bir sa­kın­ca da gör­mü­yo­rum.

Paylaş Tavsiye Et