Kullanıcı Adı: Şifre    
   
  veya Üye olun | Şifremi unuttum
  Arama / Gelişmiş Arama  
   
Skip Navigation LinksArşiv (May 2007) > Dünya Siyaset > Esir asker krizinde zafer İran’ın, ya nükleerde?
Dünya Siyaset
Esir asker krizinde zafer İran’ın, ya nükleerde?
Hakkı Uygur
OR­TA­DO­ĞU’DA Ni­san ayı­na dam­ga­sı­nı vu­ran en önem­li olay, Bas­ra Kör­fe­zi’nde gö­rev ya­pan İn­gi­liz as­ker­le­rin İran ka­rasu­la­rı­na izin­siz gir­dik­le­ri id­di­asıy­la İran Dev­rim Mu­ha­fız­la­rı ta­ra­fın­dan tu­tuk­lan­ma­sıy­dı. BM Gü­ven­lik Kon­se­yi’nin uran­yum zen­gin­leş­tir­me fa­ali­yet­le­ri­ni as­kı­ya al­ma­dı­ğı ge­rek­çe­siy­le İran’la il­gi­li da­ha kap­sam­lı ye­ni bir yap­tı­rım pla­nı­nı ka­bul et­me­sin­den yal­nız­ca bir­kaç gün son­ra ger­çek­le­şen bu olay, böl­ge­de ve dün­ya­da bü­yük he­ye­ca­na yol aç­tı.
İran top­lum­sal ha­fı­za­sın­da yer eden sö­mür­ge­ci­lik dö­ne­min­den kal­ma olum­suz İn­gi­liz ta­sav­vu­ru­na de­ğin­mek, İran­lı­la­rın kriz bo­yun­ca ser­gi­le­dik­le­ri dav­ra­nış­la­rı da­ha iyi an­la­mak açı­sın­dan fay­da­lı ola­cak. Kla­sik an­lam­da hiç­bir za­man sö­mür­ge ol­ma­yan İran’ın baş­ta İn­gi­liz­ler ve Rus­lar ol­mak üze­re Ba­tı­lı ül­ke­ler­le ya­şa­dı­ğı iliş­ki­ler, acı ve gu­rur kı­rı­cı anı­lar, ge­rek yö­ne­ti­ci­ler ge­rek­se sı­ra­dan halk üze­rin­de olum­suz et­ki­ler bı­rak­tı. Ka­çar ha­ne­dan­lı­ğı­nın ver­di­ği bü­tün ta­viz­le­re rağ­men yı­kıl­ma­sı, Meş­ru­ti­yet’in ila­nı sı­ra­sın­da ve son­ra­sın­da ya­şa­nan iç ça­tış­ma­lar, Peh­le­vi dik­ta­tör­lü­ğü­nün ku­rul­ma­sı, Mu­sad­dık’ın iş­ba­şın­dan uzak­laş­ma­sı­na ne­den olan 1953 Dar­be­si gi­bi olay­la­rın ar­dın­da doğ­ru­dan ya da do­lay­lı ola­rak İn­gil­te­re bu­lu­nu­yor. Halk ara­sın­da “ül­ke­nin ba­şı­na ne ge­li­yor­sa İn­gi­liz­ler­den ge­li­yor” inan­cı o ka­dar yay­gın ki, bir­çok İran­lı­ya gö­re İs­lam Dev­ri­mi’nin ger­çek­leş­me­sin­de bi­le ABD le­hi­ne kay­bet­tik­le­ri pet­rol im­ti­yaz­la­rı­nın in­ti­ka­mı­nı al­mak is­te­yen İn­gi­liz pet­rol şir­ket­le­ri­nin par­ma­ğı var. Bu ne­den­le esir alı­nan İn­gi­liz as­ker­le­rin te­le­viz­yon ek­ra­nın­da “İran ka­rasu­la­rı­na gir­di­ği­miz için İran hal­kın­dan özür di­le­riz” de­me­le­ri böy­le­si bi­lin­çal­tı­na sa­hip İran­lı­lar için sa­nıl­dı­ğın­dan çok da­ha an­lam­lıy­dı ve bu iti­raf­lar re­jim yan­lı­sı ya da kar­şı­tı bü­tün İran­lı­la­rın ulu­sal gu­ru­ru­nu ok­şa­dı.
Ola­yın Gü­ven­lik Kon­se­yi’nin ikin­ci ka­ra­rı­nın he­men ar­dın­dan ger­çek­leş­me­si ise dik­kat çe­ki­ciy­di. İd­di­a edil­di­ği gi­bi ka­rasu­la­rı­na bir­kaç yüz met­re gir­miş ol­sa­lar bi­le, İn­gi­liz as­ker­le­rin­den ka­rasu­la­rı­nı terk et­me­le­ri­ni is­te­mek ye­ri­ne ani bir bas­kın­la on­la­rı tu­tuk­la­ma­yı ter­cih et­me­si, İran’ın sı­nır ih­la­li­ne tep­ki gös­ter­mek­ten baş­ka bir ama­cı ol­du­ğu dü­şün­ce­si­ni uyan­dır­dı. Kri­zin cid­di­ye­ti­nin far­kın­da olan İran, du­ru­mu kon­trol­de tut­ma­ya da özen gös­ter­di ve ola­yın ilk sı­cak an­la­rın­da dün­ya ka­mu­oyu­na olum­lu bir me­saj ver­mek ama­cıy­la tu­tuk­lu­lar ara­sın­da­ki tek ka­dın as­ke­ri ser­best bı­ra­ka­ca­ğı­nı açık­la­dı. An­cak İn­gil­te­re’nin sert tep­ki­ler ver­me­si ve ola­ya Gü­ven­lik Kon­se­yi ile AB’yi mü­da­hil et­me ça­ba­la­rı kar­şı­sın­da İran da tav­rı­nı sert­leş­tir­di. İn­gil­te­re’nin özel­lik­le iç ka­mu­oyu­na yö­ne­lik “As­ker­le­ri­mi­zi kur­tar­mak için her se­çe­ne­ği de­ğer­len­di­ri­yo­ruz” açık­la­ma­la­rı­nı et­ki­siz kıl­mak için de, as­ker­le­rin pek de kur­ta­rıl­ma­ya ih­ti­yaç­la­rı ol­ma­dı­ğı­nı yan­sı­tan gö­rün­tü­ler ya­yım­la­dı. İran ilk gün­den iti­ba­ren ıs­rar­la ola­yın iki­li gö­rüş­me­ler yo­luy­la çö­züm­le­ne­bi­le­ce­ği­ni vur­gu­la­dı ve za­ma­nı çok iyi kul­lan­dı. Ni­te­kim İn­gil­te­re’nin tav­rı­nı yu­mu­şat­ma­sı, ko­nu­yu in­ce­le­mek üze­re Tah­ran’a bir he­yet gön­der­me­si ve Irak’ta ka­çı­rı­lan İran­lı dip­lo­mat Ce­lal Şe­re­fi’nin ser­best bı­ra­kıl­ma­sı gi­bi adım­lar­dan son­ra İran, “Kut­lu Do­ğum Haf­ta­sı” ve “Pas­kal­ya Bay­ra­mı” do­la­yı­sıy­la “İs­la­mi hoş­gö­rü ve şef­ka­tin bir gös­ter­ge­si ola­rak” as­ker­le­ri ser­best bı­rak­ma­yı ka­bul et­ti.
İran bu kriz­den bir­kaç açı­dan ka­zanç­lı çık­tı. Ön­ce­lik­le, ya­sal hak­la­rın­dan ko­lay ko­lay ta­viz ver­me­ye­ce­ği­ni, ge­re­kir­se sı­cak ça­tış­ma­yı bi­le gö­ze ala­ca­ğı­nı, ken­di­si­ne yö­ne­lik dip­lo­ma­tik ve as­ke­rî ham­le­le­re kar­şı fark­lı ce­vap se­çe­nek­le­ri­nin ol­du­ğu­nu gös­ter­di. İkin­ci ola­rak, Ba­tı med­ya­sı ta­ra­fın­dan özel­lik­le Ah­me­di­ne­jad’ın şah­sın­da oluş­tu­rul­ma­ya ça­lı­şı­lan “acı­ma­sız, çıl­gın İran­lı li­der” ima­jı cid­di bir dar­be al­dı ve dün­ya, he­di­ye­ler­le ve res­mî tö­ren­le uğur­la­nan tu­tuk­lu as­ker­le­rin gö­rün­tü­le­ri­ni iz­le­di. İç ka­mu­oyu­na “İran’ın Ka­çar­lar ve Peh­le­vi­ler dö­ne­min­de­ki İran ol­ma­dı­ğı”, “sö­mür­ge­ci dev­let­le­rin Kör­fez’e bir­kaç sa­vaş ge­mi­si gön­de­re­rek is­te­dik­le­ri im­ti­yaz­la­rı al­dık­la­rı za­man­la­rın çok ge­ri­de kal­dı­ğı” me­saj­la­rı ve­ril­di. İran bu olay­la Irak’ta­ki dip­lo­mat­la­rı­na yö­ne­lik ka­çır­ma ey­lem­le­ri­ne de ta­ham­mül et­me­ye­ce­ği­ni gös­ter­di. (Ser­best bı­ra­kı­lan Şe­re­fi’nin iş­ken­ce­ler so­nu­cu de­lik de­şik ol­muş ayak­la­rı, iki me­de­ni­ye­tin elin­de­ki esir­le­re mu­ame­le far­kı­nı sö­ze ha­cet bı­rak­ma­ya­cak şe­kil­de an­la­tı­yor­du.) Ay­rı­ca İran bu kriz es­na­sın­da çe­şit­li böl­ge­sel olay­lar­da des­te­ği­ne ih­ti­yaç duy­du­ğu ve kar­şı­sı­na al­ma­mak için aza­mi özen gös­ter­di­ği Tür­ki­ye ve çok ya­kın iliş­ki­le­re sa­hip ol­du­ğu Su­ri­ye gi­bi ül­ke­le­rin de ini­si­ya­tif al­ma­la­rı­na izin ve­re­rek böl­ge­sel da­ya­nış­ma ve iliş­ki­le­re önem ver­di­ği­ni gös­ter­mek is­te­di. Dik­kat çe­ki­ci di­ğer bir olay da, İran’ın as­ker­le­rin ser­best bı­ra­kıl­ma­sın­dan do­ğan olum­lu ha­va­dan is­ti­fa­de ede­rek en­düs­tri­yel öl­çü­de uran­yum zen­gin­leş­tir­me iş­le­mi­ne baş­la­dı­ğı­nı id­di­a et­me­si ve Ah­me­di­ne­jad’ın bu­nu Gü­ven­lik Kon­se­yi’nin as­ke­rî alan­da­ki am­bar­go­la­rı da içe­ren ikin­ci ka­ra­rı­na bir ce­vap ola­rak ni­te­le­me­siy­di. İran­lı yet­ki­li­le­rin 2000 adet san­tri­füj üret­tik­le­ri­ni açık­la­ma­la­rı ve Ulus­la­ra­ra­sı Atom Ener­ji­si Ajan­sı’nın Ne­tenz’de sa­yı­la­rı 1300’ü aşan san­tri­füj­le uran­yum zen­gin­leş­tir­me iş­le­mi­nin ya­pıl­dı­ğı­nı doğ­ru­la­ma­sı, İran’ın he­de­fi­ne bir adım da­ha yak­laş­tı­ğı­nı gös­te­ri­yor. Uz­man­lar nük­le­er si­lah ya­pa­bil­mek için 54 bin san­tri­fü­je ih­ti­ya­cı bu­lu­nan İran’ın bu sa­yı­ya 2-3 yıl için­de ula­şa­ca­ğı­nı dü­şü­nü­yor. Öte yan­dan Rus­ya’nın çe­şit­li ge­rek­çe­ler­le sü­rek­li ola­rak Bu­şehr nük­le­er san­tra­li­nin ça­lış­ma­sı için ge­rek­li nük­le­er ya­kı­tı sağ­la­ma­yı er­te­le­me­si, İran’ın nük­le­er ya­kıt te­mi­ni hu­su­sun­da ken­di­si­ne ve­ri­len ulus­la­ra­ra­sı gü­ven­ce­le­re ne­den iti­bar et­me­di­ği­ni açık­lı­yor. Bu ara­da İran­lı ‘emek­li’ Ge­ne­ral As­ge­ri’nin Tür­ki­ye’de ‘kay­bol­ma­sı’na ben­zer şe­kil­de ‘emek­li’ FBI aja­nı Ro­bert Le­vin­son’un İran’da ‘kay­bol­du­ğu’nun ABD ta­ra­fın­dan res­men açık­lan­ma­sı ve bu­lun­ma­sı için İran’dan res­mî ta­le­bi de iki ül­ke ara­sın­da­ki so­ğuk sa­va­şın de­vam et­ti­ği­ni gös­te­ri­yor.
Bu tak­tik ba­şa­rı­la­rı­na rağ­men İran’ın et­ra­fın­da­ki çem­ber git­tik­çe da­ra­lı­yor. Bu nok­ta­da Tür­ki­ye’de ger­çek­leş­ti­ri­len ve nük­le­er kri­zin dip­lo­ma­tik yol­lar­dan çö­zü­mü için son şans­lar­dan bi­ri ola­rak gö­rü­len So­la­na-La­ri­ca­ni gö­rüş­me­si özel bir önem ta­şı­yor. Bu gö­rüş­me­nin ger­çek­leş­me­si bi­le baş­lı ba­şı­na bir umut; zi­ra şim­di­ye ka­dar AB, dip­lo­ma­tik mü­za­ke­re­le­rin ger­çek­leş­me­si için İran’ın uran­yum zen­gin­leş­tir­me fa­ali­yet­le­ri­ni dur­dur­ma­sı­nı ön şart ola­rak öne sü­rü­yor, İran ise bu­nun müm­kün ol­ma­dı­ğı­nı be­lir­ti­yor­du. İran eğer uran­yum zen­gin­leş­tir­me fa­ali­yet­le­ri­ni dur­du­ra­cak­sa bu­nu Gü­ven­lik Kon­se­yi’nin üçün­cü ka­ra­rı onay­lan­ma­dan yap­mak zo­run­da; çün­kü bu ka­rar­dan son­ra atı­la­cak bir ge­ri adım, içe­ri­de cid­di meş­rui­yet tar­tış­ma­la­rı­na yol aça­rak Ah­me­di­ne­jad ta­raf­tar­la­rı­nın yak­la­şan se­çim­ler­de ba­şa­rı­lı ol­ma­la­rı­nı im­kan­sız­laş­tı­ra­cak. İran­lı yet­ki­li­ler cid­di he­sap ha­ta­sı yap­ma­la­rı du­ru­mun­da son bir­kaç yıl­dır böl­ge ça­pın­da el­de et­tik­le­ri ka­za­nım­lar­dan çok da­ha faz­la­sı­nı kay­be­de­cek­le­ri­ni bi­li­yor ol­ma­lı­lar.

Paylaş Tavsiye Et