Kullanıcı Adı: Şifre    
   
  veya Üye olun | Şifremi unuttum
  Arama / Gelişmiş Arama  
   
Skip Navigation LinksArşiv (August 2008) > Dünya Siyaset > İran tünelden önce son çıkışta mı?
Dünya Siyaset
İran tünelden önce son çıkışta mı?
Hakkı Uygur
OR­TA­DO­ĞU’DA sı­cak ge­liş­me­ler sü­rü­yor. İs­ra­il ve İran’ın tat­bi­kat­la­rı ne­de­niy­le sa­vaş ih­ti­ma­li­nin her za­man­kin­den çok dil­len­di­ril­di­ği bir dö­nem­de, İran ile (BM Gü­ven­lik Kon­se­yi Dai­mi Üye­le­ri ve Al­man­ya’dan olu­şan) 5+1 ül­ke­le­ri ara­sın­da Ce­nev­re’de ger­çek­leş­ti­ri­len gö­rüş­me­le­re ABD Dı­şiş­le­ri Ba­kan­lı­ğı’nın üç nu­ma­ra­lı is­mi Wil­li­am Burns’ün ka­tıl­ma­sı, şaş­kın­lı­ğa ve tem­kin­li bir iyim­ser­li­ğe yol aç­tı.
Da­ha ön­ce­le­ri uran­yum zen­gin­leş­tir­me­yi dur­dur­ma­ma­sı ha­lin­de İran’la ma­sa­ya otur­ma­ya­ca­ğı­nı açık­la­yan Baş­kan Ge­or­ge Bush ve eki­bi­nin ne­den ka­rar de­ğiş­tir­di­ği hak­kın­da fark­lı yo­rum­lar mev­cut. Ba­zı göz­lem­ci­le­re gö­re bu du­rum ABD’nin po­li­ti­ka de­ği­şik­li­ği­ni yan­sı­tı­yor. Son üç yıl­dır İran’a kar­şı yap­tı­rım­la­rın ve teh­dit­le­rin so­nuç­suz kal­ma­sı üze­ri­ne Bush yö­ne­ti­mi doğ­ru­dan gö­rüş­me yo­lu­nu de­ne­me­ye ka­rar ver­miş görünüyor. ABD Dı­şiş­le­ri Ba­ka­nı Con­do­le­ez­za Ri­ce’a gö­re ise bu ka­rar yal­nız­ca Was­hing­ton’un dip­lo­ma­si se­çe­ne­ğin­de cid­di ol­du­ğu­nu gös­ter­me ama­cı­nı ta­şı­yor. Se­çil­di­ği tak­dir­de İran’la ön şart­sız gö­rü­şe­bi­le­ce­ği­ni açık­la­yan De­mok­rat Par­ti’nin baş­kan ada­yı Ba­rack Oba­ma’nın tav­rı­nın da, böy­le­si bir adı­mın atıl­ma­sın­da et­ki­li ol­du­ğu ile­ri sü­rü­lü­yor. Se­bep ne olur­sa ol­sun Ce­nev­re’de­ki top­lan­tı­dan son­ra İran Cum­hur­baş­ka­nı Mah­mud Ah­me­di­ne­jad’ın ABD ve Burns hak­kın­da olum­lu ifa­de­ler kul­lan­ma­sı, bu adı­mın İran ta­ra­fın­dan müs­pet bir işa­ret ola­rak al­gı­lan­dı­ğı­nı gös­te­ri­yor.
Ce­nev­re’de­ki gö­rüş­me­ler ta­raf­lar­ca her za­man ol­du­ğu gi­bi “ya­pı­cı” ola­rak ni­te­len­di­ril­di; an­cak “ya­pı­cı” kav­ra­mıy­la iki ta­ra­fın da ay­nı şe­yi kas­te­dip kas­tet­me­dik­le­ri şüp­he­li. İran’ın Nük­le­er Baş­mü­za­ke­re­ci­si Sa­id Ce­li­li, Ba­tı’nın te­mel is­te­ği­ni oluş­tu­ran uran­yum zen­gin­leş­tir­me­nin dur­du­rul­ma­sı­nın gö­rüş­me­ler­de ma­sa­ya gel­me­di­ği­ni ile­ri sü­rer­ken; baş­ta AB Dış Po­li­ti­ka Yük­sek Tem­sil­ci­si Ja­vi­er So­la­na ve Ri­ce ol­mak üze­re Ba­tı­lı isim­ler, İran’a sun­duk­la­rı teş­vik pa­ke­tiy­le il­gi­li Tah­ran’dan iki haf­ta için­de ke­sin ce­vap bek­le­dik­le­ri­ni açık­la­dı­lar. Gö­rüş­me­le­re bek­len­me­dik bir tep­ki de ge­nel­lik­le si­ya­si ko­nu­lar­da gö­rüş be­lirt­me­yen Ame­ri­ka­lı as­ke­rî yet­ki­li­ler­den gel­di. ABD Ge­nel­kur­may Baş­ka­nı Ami­ral Mi­ke Mul­len, Fox News’e yap­tı­ğı açık­la­ma­da doğ­ru­dan mü­za­ke­re­le­rin ken­di­si­ni se­vin­dir­di­ği­ni ve bu yol­la so­mut bir so­nuç alı­na­bi­le­ce­ği­ni um­du­ğu­nu be­lirt­ti. Ame­ri­kan Ge­nel­kur­ma­yı’nın İran’a as­ke­rî ope­ras­yon fik­ri­ni des­tek­le­me­di­ği bi­li­ni­yor.
ABD ile İran ara­sın­da­ki gö­re­ce yu­mu­şa­ma­nın be­lir­ti­le­ri yal­nız­ca üst dü­zey bir Ame­ri­ka­lı yet­ki­li­nin nük­le­er mü­za­ke­re­le­re ka­tıl­ma­sıy­la sı­nır­lı de­ğil. Ce­nev­re’de­ki gö­rüş­me­ler­den ön­ce ABD’nin Tah­ran’da bir “men­fa­at bü­ro­su” aç­mak is­te­me­si ve bu is­te­ğin İran ta­ra­fın­dan olum­lu kar­şı­lan­ma­sı da­ha önem­li bir ge­liş­me ola­rak ka­bul edil­me­li. ABD’nin 1979’da­ki dev­rim­den be­ri İran’da res­mî bir tem­sil­ci­li­ği bu­lun­mu­yor ve İs­viç­re Bü­yü­kel­çi­li­ği içe­ri­sin­de­ki bir bö­lüm yal­nız­ca sı­nır­lı sa­yı­da­ki iş­le­mi ger­çek­leş­ti­re­bi­li­yor. Di­ğer yan­dan 16 yıl bo­yun­ca İran Dı­şiş­le­ri Ba­kan­lı­ğı ya­pan ve ha­len di­nî li­der Ali Ha­me­ney’in dış po­li­ti­ka da­nış­man­lı­ğı gö­re­vi­ni sür­dü­ren Ali Ek­ber Ve­la­ye­ti’nin çe­şit­li Ba­tı ve İran ga­ze­te­le­rin­de ya­yım­la­nan ma­ka­le­si de İran’ın ge­ri adım ata­bi­le­ce­ği­nin işa­re­ti ola­rak yo­rum­la­na­bi­lir. Yi­ne geç­ti­ği­miz gün­ler­de ilk kez İran­lı bir üst dü­zey yet­ki­li, mev­cut söy­le­min dı­şı­na çı­ka­rak “İs­ra­il hal­kıy­la dos­tuz” şek­lin­de bir açık­la­ma yap­tı. Cum­hur­baş­ka­nı Yar­dım­cı­sı İs­fen­di­yar Me­şa­i’nin bu açık­la­ma­sı ül­ke için­de tep­ki çek­tiy­se de Tel Aviv’den ya­nıt gel­me­si ge­cik­me­di ve “İs­ra­il ile İran halk­la­rı ara­sın­da hiç­bir düş­man­lı­ğın ol­ma­dı­ğı” vur­gu­lan­dı.
Mü­za­ke­re­le­re dö­ne­cek olur­sak, İran’ın 5+1’in tek­li­fi­ne ne ce­vap ve­re­ce­ği bel­li ol­ma­sa da uran­yum zen­gin­leş­tir­me­yi dur­dur­ma­sa bi­le İs­ra­il ya da ABD’nin bu ül­ke­ye he­men bir as­ke­rî ope­ras­yon ger­çek­leş­tir­me­si ih­ti­ma­li za­yıf. Her ne ka­dar Bush, “bü­tün se­çe­nek­le­rin ma­sa­da” ol­du­ğu­nu vur­gu­la­sa ve­ya İs­ra­il­li yet­ki­li­ler ay­da bir “ya­kın­da ope­ras­yon yap­ma­yı dü­şün­dük­le­ri­ni” söy­le­se­ler de bun­la­rı mü­za­ke­re­de­ki po­zis­yon­la­rı­nı güç­len­dir­mek için baş­vur­duk­la­rı bir kart ola­rak gör­mek da­ha doğ­ru olur. İran’ın tat­bi­kat­la­rı da ay­nı çer­çe­ve­de de­ğer­len­di­ril­me­li.
As­ke­rî ope­ras­yon ne­den uzak bir ola­sı­lık? Ön­ce­lik­le İs­ra­il’in elin­de İran’da­ki yüz­ler­ce as­ke­rî ve nük­le­er he­de­fi vur­mak için ne B-2 ve B-52 gi­bi uçak­sa­var men­zil­le­ri­nin dı­şın­da ka­lan ağır bom­bar­dı­man uçak­la­rı ne de ra­da­ra ya­ka­lan­ma­yan F-117 stra­te­jik bom­bar­dı­man uçak­la­rı mev­cut. İn­san­sız ha­va araç­la­rı ise ope­ras­yon böl­ge­si­ne ya­kın ku­man­da mer­ke­zi­nin ol­ma­ma­sı du­ru­mun­da kul­la­nı­la­ma­ya­ca­ğın­dan İs­ra­il için ge­ri­ye sa­de­ce kla­sik av­cı uçak­la­rı ka­lı­yor. Do­la­yı­sıy­la İs­ra­il’in 28 yıl ön­ce Irak’a yap­tı­ğı gi­bi F-15 ve F-16’lar­la İran’ın ha­va sa­vun­ma­sı­nı et­ki­siz ha­le ge­ti­rip on­lar­ca nük­le­er te­si­si yok ede­rek ka­yıp ver­me­den ge­ri dön­me­si ger­çek­çi bir sa­vaş pla­nın­dan çok Holl­ywo­od se­nar­yo­su­nu an­dı­rı­yor. İs­ra­il bir sal­dı­rı­da bu­lun­sa bi­le bu yal­nız­ca “İş­te sal­dır­dık” de­mek için ger­çek­leş­ti­ri­le­cek ve muh­te­me­len Ku­veyt sı­nı­rın­da­ki Bu­şehr’de bu­lu­nan ana re­ak­tö­rü he­def ala­cak, çok kı­sıt­lı, et­ki­siz ve med­ya­tik bir sal­dı­rı ola­cak­tır.
ABD tek­nik ola­rak bu tür kı­sıt­la­ma­lar­la kar­şı kar­şı­ya ol­ma­sa da İran’ın sal­dı­rı­ya ve­re­bi­le­ce­ği tep­ki­le­ri ve sal­dı­rı­nın (İran’ın Lüb­nan, Irak ve Af­ga­nis­tan’da­ki et­kin­li­ği ha­tır­lan­dı­ğın­da) böl­ge­de yol aça­ca­ğı zin­cir­le­me re­ak­si­yon­la­rı ön­gö­re­mi­yor. Se­çim­le­rin yak­laş­tı­ğı bir or­tam­da gi­ri­şi­le­cek sal­dı­rı­nın meş­ru­iye­ti, İran’da­ki re­for­mist ha­re­ket­le­rin önü­nün ta­ma­men ke­si­le­bi­le­ce­ği, sal­dı­rı­nın ener­ji fi­yat­la­rı­na et­ki­si, üç cep­he­de sa­vaş­ma­nın ve­re­ce­ği kon­san­tras­yon ek­sik­li­ği gi­bi ne­den­ler­den do­la­yı da ABD dı­şiş­le­ri ve sa­vun­ma ba­kan­lık­la­rı as­ke­rî se­çe­ne­ğe çok sı­cak bak­mı­yor.
Pe­ki, as­ke­rî ope­ras­yon ve İran’ın ta­ma­men ge­ri adım ata­rak uran­yum zen­gin­leş­tir­me­yi dur­dur­ma­sı ara­sın­da bir or­ta yol bu­lu­na­maz mı? Bu nok­ta­da Tür­ki­ye’nin son dö­nem­de nük­le­er mü­za­ke­re sü­re­ci­ne ka­tıl­ma­sı­ önem­li. Tür­ki­ye 5+1 ül­ke­le­ri ara­sın­da yer al­ma­sa da ta­raf­la­rın cid­di gü­ve­ni­ne sa­hip. Ce­nev­re’de­ki gö­rüş­me­ler­den he­men ön­ce İran Dı­şiş­le­ri Ba­ka­nı Ma­nu­çehr Mut­te­ki’nin An­ka­ra’da te­mas­lar­da bu­lun­ma­sı, ar­dın­dan da Ce­li­li’nin Ce­nev­re dö­nü­şü İs­tan­bul’a uğ­ra­ya­rak Dı­şiş­le­ri Ba­ka­nı Ali Ba­ba­can’ı bil­gi­len­dir­me­si Tür­ki­ye’nin sü­reç­te git­tik­çe ak­tif bir rol oy­na­dı­ğı­nı gös­te­ri­yor.
Tür­ki­ye iki ta­ra­fın da ma­kul bu­la­ca­ğı öne­ri­ler­le kri­zin yu­mu­şa­tıl­ma­sı­na yar­dım­cı ola­bi­lir. İran’ın mev­cut uran­yum zen­gin­leş­tir­me se­vi­ye­si­nin çok dü­şük ve san­tri­füj sa­yı­sı­nın ye­ter­siz ol­du­ğu bi­li­ni­yor. İran’ın ye­ni san­tri­füj­ler üret­me­me­si ve uran­yu­mun or­tak bir kon­sor­si­yum ile Tür­ki­ye’de zen­gin­leş­ti­ril­me­sini tek­lif ede­bi­lir. Böy­le­si bir kon­sor­si­yu­ma ABD ol­ma­sa bi­le AB ül­ke­le­ri de ka­tı­la­bi­lir ve Tür­ki­ye’nin kur­ma ka­ra­rı al­dı­ğı ken­di nük­le­er re­ak­tör­le­ri için ge­re­ken ya­kıt da bu­ra­da üre­ti­le­bi­lir. Bu şe­kil­de hem İran mev­cut tek­no­lo­jik ka­za­nım­la­rın­dan vaz­geç­me­miş hem de ulus­la­ra­ra­sı top­lu­mun en­di­şe­le­ri gi­de­ril­miş olur. Kim bi­lir bel­ki de Tür­ki­ye’nin bu ini­si­ya­ti­fiy­le So­la­na’nın “İran’la nük­le­er me­se­le­de uz­laş­ma sağ­lan­ma­sı böl­ge­nin de­mok­ra­tik­leş­me­si ve ge­liş­me­si yö­nün­de­ki cid­di bir adım ola­cak­tır” de­di­ği dö­ne­me de ka­pı ara­la­na­bi­lir.

Paylaş Tavsiye Et