Kullanıcı Adı: Şifre    
   
  veya Üye olun | Şifremi unuttum
  Arama / Gelişmiş Arama  
   
Dosya
Düzensiz finansal küreselleşme
Sadık Ünay
SON haf­ta­lar­da tüm eko­no­mi göz­lem­ci­le­ri­nin, po­li­ti­ka ya­pım­cı­la­rı­nın ve özel sek­tör yö­ne­ti­ci­le­ri­nin zi­hin­le­ri­ni faz­la­sıy­la meş­gul eden ko­nu, sü­rüp git­mek­te olan kü­re­sel fi­nan­sal dal­ga­lan­ma­nın so­nu­nun ne­re­ye va­ra­ca­ğı. Kü­re­sel yö­ne­ti­şim se­vi­ye­si mi­ni­mal dü­zey­ler­de tu­tu­lan fi­nans sek­tö­rü­nün özel­lik­le bor­sa­lar ala­nın­da ya­şa­dı­ğı sert dü­şüş ki­mi ana­liz­ler­de 2001 yı­lın­dan bu ya­na de­vam eden ve sür­dü­rü­le­mez bir hal alan kü­re­sel bü­yü­me sü­re­ci­nin do­ğal sı­nır­la­rı­na ulaş­ma­sı, ki­mi­le­rin­de de fi­nan­sal spe­kü­las­yo­na da­ya­lı yük­sek kâr sis­te­mi­nin çö­kü­şü ola­rak yo­rum­lan­mak­ta. As­lı­na ba­kı­lır­sa son dö­nem­de­ki dal­ga­lan­ma­yı, iki ay için­de Dow Jo­nes’da %8, Nik­ke­i’de %19 ve Bre­zil­ya’da­ki Bo­ves­pa bor­sa­sın­da %21’lik ka­yıp­la­ra rağ­men, kü­re­sel bir kri­zin baş­lan­gı­cı di­ye ni­te­le­ye­bil­mek için he­nüz çok er­ken. Bu tür sert dü­şüş­ler dün­ya bor­sa­la­rın­da za­man za­man gö­rü­le­bi­len vak’ayı adî­ye ola­rak al­gı­la­na­bi­lir­se de, bu dü­şüş­le­rin bir­çok pi­ya­sa­da eş za­man­lı ola­rak ger­çek­leş­me­si kü­re­sel pi­ya­sa­lar­da ak­tif olan fi­nan­sal ya­tı­rım­cı­la­rın stra­te­ji­le­ri ve ön­gö­rü­le­ri ba­kı­mın­dan önem­li ipuç­la­rı içer­mek­te.
ABD’den Av­ru­pa’ya, Do­ğu As­ya’dan yük­se­len pi­ya­sa­la­ra kü­re­sel eko­no­mi­nin her kö­şe­si­ne ya­tı­rım ya­pan fi­nan­sal ak­tör­ler, kü­re­sel bü­yü­me dö­ne­min­de­ki ag­re­sif kâr ara­ma sü­re­ci­nin so­nu­na ge­lin­di­ği­ni ka­bul et­miş gö­rü­nü­yor. Ge­li­nen nok­ta­da özel­lik­le de­va­sa ulus­la­ra­ra­sı ya­tı­rım fon­la­rı ara­cı­lı­ğıy­la yön­len­di­ri­len mil­yar­lar­ca do­lar­lık kay­nak risk­ten çe­ki­lip gü­ven­li li­man­la­ra yö­nel­me gü­dü­sü ile özel­lik­le bor­sa­lar­dan ve risk­li gö­rü­len pi­ya­sa­lar­dan hız­la çık­ma eği­li­min­de. Dün­ya ça­pın­da ucuz kre­di im­kân­la­rı­nın da­ral­ma­sı­na tep­ki ola­rak or­ta­ya çı­kan bu ‘hu­ruç’ ha­re­ke­ti­ni iyim­ser bir göz­le kü­re­sel eko­no­mi açı­sın­dan bir tür self-re­gü­las­yon me­ka­niz­ma­sı ola­rak gör­mek müm­kün­se de, hâ­liha­zır­da­ki du­ru­mun de­rin­le­şe­rek da­ha kök­lü fi­nan­sal ve eko­no­mik so­run­lar do­ğu­ra­bi­le­ce­ği­ne de işa­ret et­mek ge­re­ki­yor.
Do­ğal ola­rak, gü­nü­müz­de­ki fi­nan­sal dal­ga­lan­ma­nın en kri­tik ta­ra­fı, ya­tı­rım fi­nans­ma­nı­nın git­tik­çe ar­tan bir iv­mey­le kü­re­sel bir ni­te­lik ka­zan­ma­sın­dan kay­nak­lan­mak­ta. 2004 İMF ve­ri­le­ri­ne gö­re, ABD’li ya­tı­rım­cı­lar yurt­dı­şın­da 856 mil­yar do­lar­lık ya­tı­rım ya­par­ken, ABD’de­ki dış ya­tı­rım­lar bu­nun ne­re­dey­se iki ka­tı­na te­ka­bül eden 1,44 tril­yon do­lar se­vi­ye­si­ne ulaş­tı. Bu ra­kam­lar için­de fi­zi­kî ya­tı­rım ifa­de eden doğ­ru­dan ya­ban­cı ya­tı­rım­lar bu­lun­sa da ağır­lık­lı ola­rak his­se se­net­le­ri, ha­zi­ne bo­no­la­rı ve kre­di­ler ola­rak ifa­de edi­len port­föy ya­tı­rım­la­rı­nın öne çık­tı­ğı bi­li­ni­yor. Ay­nı dö­nem­de Ja­pon­ya’nın dış ya­tı­rım­la­rı 414 mil­yar do­la­ra ulaş­tı. Ja­pon­ya’da­ki ya­ban­cı ya­tı­rım­lar ise 273 mil­yar do­lar se­vi­ye­sin­de kal­dı. Çin, Hin­dis­tan, Bre­zil­ya ve Tür­ki­ye ile bir­çok ge­liş­mek­te olan ül­ke­yi içe­ren yük­se­len pi­ya­sa­lar ise 570 mil­yar do­lar dış ya­tı­rım alır­ken, yurt­dı­şı­na 935 mil­yar do­lar ci­va­rın­da ya­tı­rım yap­tı­lar. Bu ara­da 515 mil­yar do­lar ci­va­rın­da bir dış ya­tı­rım kay­na­ğı da, Çin ve di­ğer As­ya ül­ke­le­ri baş­ta ol­mak üze­re ti­ca­ret faz­la­la­rı­nı Ame­ri­kan Ha­zi­ne Bo­no­la­rı cin­sin­den ya­tı­rı­ma dö­nüş­tür­me­yi ter­cih eden hü­kü­met­le­rin ta­sar­ruf­la­rı so­nu­cu ulus­la­ra­ra­sı pi­ya­sa­la­ra gir­miş ol­du.
Teo­rik ola­rak, fi­nan­sal pi­ya­sa­lar­da­ki li­be­ral­leş­me­nin üret­ken ya­tı­rım­la­rın fi­nans­ma­nı­nı ko­lay­laş­tı­rıp re­ka­bet­çi ül­ke­le­rin kal­kın­ma­sı­na kat­kı­da bu­lu­na­ca­ğı var­sa­yıl­sa da, 1980’ler­den bu ya­na sü­ren fi­nan­sal kü­re­sel­leş­me tren­di­nin or­ta­ya çı­kar­dı­ğı iki cid­di ris­kin göz önün­de bu­lun­du­rul­ma­sı ge­re­ki­yor: Bu risk­ler­den il­ki, ABD ile Ja­pon­ya, Çin ve di­ğer As­ya ül­ke­le­ri ara­sın­da­ki re­ka­bet üs­tün­lük­le­ri ile ma­li­yet avan­taj­la­rın­da­ki fark­lı­laş­ma­dan kay­nak­la­nan ve ABD yö­ne­ti­min­ce ge­rek­ti­ğin­de si­ya­sî nü­fuz kul­la­nı­mı ile azal­tıl­ma­ya ça­lı­şıl­sa da ge­nel­de to­le­re edi­len de­va­sa ti­ca­ret açık­la­rı. Az ön­ce be­lirt­ti­ği­miz gi­bi, bu açık­lar­dan kay­nak­la­nan ve do­lar cin­sin­den el­de edi­len ih­ra­cat ge­lir­le­ri­nin il­gi­li ül­ke­ler­ce it­ha­lat ama­cıy­la kul­la­nıl­mak ya da di­ğer pa­ra bi­rim­le­ri­ne çev­ril­mek ye­ri­ne Ame­ri­kan ha­zi­ne bo­no­la­rı­na ya­tı­rıl­ma­sı do­la­rın ani de­ğer kay­bı­nı ön­le­mek­te. Ti­ca­ret açı­ğı­nın de­va­mı ve fi­nans­ma­nı üze­ri­ne ku­ru­lan bu hay­li si­ya­sî ve de fac­to uz­la­şı Ame­ri­kan mal­la­rı­nın re­ka­bet­çi ol­ma­sı­nı ve ti­ca­ret açı­ğı­nın ka­pan­ma­sı­nı en­gel­le­mek­te ki; pek çok eko­no­mist bu dü­ze­ni uzun-dö­nem­de sür­dü­rü­le­mez gö­rü­yor. Ay­rı­ca ABD’nin ti­ca­ret ve büt­çe açık­la­rı­nın do­mi­nant fi­nan­sö­rü ola­rak be­li­ren Çin’in Ame­ri­kan eko­no­mi yö­ne­ti­mi üze­rin­de eko­no­mik ege­men­lik ala­nı­nı gi­de­rek da­ral­tan bir et­ki ic­ra ede­bi­le­ce­ği de ön­gö­rül­mek­te.
Tah­min edi­le­bi­le­ce­ği gi­bi ikin­ci cid­di risk un­su­ru, kü­re­sel fi­nan­sal kriz­le­rin pat­lak ver­me ih­ti­mal­le­ri ve yö­ne­ti­le­bi­lir­lik­le­ri ile ilin­ti­li. Kü­re­sel ya­tı­rım­cı­la­rın önem­li bir kıs­mı­nın -bü­yük ya­tı­rım­cı­la­rı ta­ki­ben- ami­ya­ne ta­bir­le bir ‘sü­rü’ man­ta­li­te­si için­de ha­re­ket et­tik­le­ri ve za­man za­man çok da ras­yo­nel ol­ma­yan bi­çim­ler­de bel­li pi­ya­sa­la­ra bol­ca kay­nak akı­tıp, son­ra ani­den ve hep bir­lik­te çık­ma­ya yel­ten­dik­le­ri bi­li­nen bir ger­çek. 1997 As­ya kri­zi ve ta­kip eden ulus­la­ra­ra­sı kriz­ler­de ya­şa­nan bu du­ru­mun çar­pı­cı ör­nek­le­ri hâ­lâ ha­fı­za­lar­da ta­ze ol­du­ğu için, şu an­ki dal­ga­lan­ma­nın da bu tür sert tep­ki­sel ha­re­ket­le­re dö­nü­şe­bi­le­ce­ği­ni tah­min eden uz­man­lar yok de­ğil. Öte yan­dan, ulus­la­ra­ra­sı pi­ya­sa­lar­da mo­bil olan ve ye­ter­siz bi­çim­de dü­zen­le­nen yak­la­şık 1 tril­yon do­lar ci­va­rın­da bir kay­nak bu­lun­du­ğu dü­şü­nül­dü­ğün­de, son dö­nem­de­ki ted­ri­ci çı­kış ha­re­ke­ti­ni sert tep­ki­le­ri ve spe­kü­la­tif atak­la­rı ön­le­yi­ci yu­mu­şak den­ge­le­me ha­re­ke­ti ola­rak al­gı­la­ma eği­li­mi­nin yay­gın ol­ma­sı da an­la­şı­la­bi­lir. Bu gö­rü­şe gö­re, ucuz kre­di bol­lu­ğun­da yük­se­len pi­ya­sa bo­no­la­rı, gay­ri­men­kul­ler, de­ğer­li ma­den­ler gi­bi risk­li ya­tı­rım alan­la­rın­da olu­şan ya­pay de­ğer­len­me ba­lon­la­rı ne ka­dar er­ken pat­lar­sa, re­el eko­no­mi üze­rin­de­ki ni­hai ha­sar o ka­dar az ola­cak­tır. Bu bağ­lam­da, Av­ru­pa Mer­kez Ban­ka­sı, FED, Ja­pon­ya Mer­kez Ban­ka­sı ve Tür­ki­ye’den Gü­ney Ko­re’ye, Hin­dis­tan’dan Gü­ney Af­ri­ka’ya bir di­zi ge­liş­mek­te olan ül­ke­nin mer­kez ban­ka­la­rı­nın al­dık­la­rı fa­iz ar­tı­rım ka­rar­la­rı, eko­no­mik den­ge­le­rin ye­ri­ne otur­tul­ma­sı he­def­le­ri açı­sın­dan al­kış­lan­ma­lı­dır.
An­cak fi­nan­sal ak­tör­le­rin “eve dö­nüş” ha­zır­lı­ğı­na gir­dik­le­ri bu kon­jonk­tür­de sa­na­yi­leş­miş ül­ke eko­no­mi­le­ri­ne ve bu eko­no­mi­le­ri yö­ne­ten po­li­ti­ka ya­pım­cı­la­rı­na ba­kıl­dı­ğın­da, son fi­nan­sal dal­ga­lan­ma ne­de­niy­le ken­di­le­ri­ni doğ­rudan teh­dit al­tı­nda his­set­tik­le­ri­ni göz­lem­le­mek müm­kün. Kal­dı ki, kü­re­sel fi­nans sis­te­mi­nin çok par­ça­lı ve ye­ter­siz öl­çü­de dü­zen­le­nen ya­pı­sı için­de, son dört yıl­da ya­ka­la­nan spe­kü­la­tif bü­yü­me eği­li­mi­ni teh­dit eden dal­ga­lan­ma­ya kar­şı tam ola­rak ne ya­pıl­ma­sı ge­rek­ti­ği ko­nu­sun­da he­nüz bir uz­laş­ma sağ­la­na­bil­miş de­ğil. Ama özel­lik­le ba­şat Ba­tı eko­no­mi­le­rin­de söz­le­ri iti­nay­la din­le­nen mer­kez ban­ka­sı baş­kan­la­rı­nın it­ti­fak et­ti­ği bir ko­nu var ki, o da teh­di­din dış et­ken­ler­den ya­ni dün­ya­nın ken­di­le­ri dı­şın­da ka­lan kıs­mın­dan kay­nak­lan­dı­ğı. Di­ğer bir de­yiş­le her­kes prob­lem­le­rin ‘baş­ka­la­rı’nın su­çu ol­du­ğu nok­ta­sın­da hem­fi­kir; an­cak bu ‘baş­ka­la­rı’nın kim ol­du­ğu nok­ta­sın­da ri­va­yet­ler muh­te­lif. So­nuç­ta ulus­la­ra­ra­sı fi­nans pi­ya­sa­la­rı­nın yö­ne­ti­şi­mi ko­nu­sun­da en­teg­re ve ku­rum­laş­mış bir ko­or­di­nas­yon me­ka­niz­ma­sı­nın ha­len oluş­tu­ru­la­ma­mış ol­ma­sı, Bret­ton Wo­ods’un re­vi­ze edil­miş ha­li olan fa­kat kü­re­sel eko­no­mi­de­ki de­ği­şi­min hı­zı­nı ya­ka­la­ya­ma­mış mev­cut sis­te­min dü­şük yo­ğun­luk­lu bir kriz­de da­hi böy­le­si­ne test edil­me­si­ne yol aça­bi­li­yor.
Ko­nuy­la il­gi­li göz­lem­le­ri­mi­zi ör­nek­le­mek ba­kı­mın­dan, kü­re­sel eko­no­mi­de­ki bü­yü­me iv­me­si­nin kay­be­di­lip enf­las­yo­nist bas­kı­la­rın art­tı­ğı geç­ti­ği­miz bir­kaç haf­ta için­de ön­de ge­len mer­kez ban­ka­sı baş­kan­la­rı­nın ben­zer me­saj­lar içe­ren de­meç­le­ri­ne bir göz ata­lım. İn­gil­te­re Mer­kez Ban­ka­sı Baş­ka­nı Mervyn King, son dö­nem­de fi­nan­sal pi­ya­sa­lar­da­ki çal­kan­tı­la­rın dik­kat­le­ri çek­ti­ği cid­di risk­ler­den bah­se­der­ken, Dün­ya Ku­pa­sı’nda mü­ca­de­le eden İn­gi­liz fut­bol ta­kı­mı­na re­fe­rans­la “Tıp­kı on­lar gi­bi bi­zim için de teh­dit­ler dün­ya­nın bi­zim dı­şı­mız­da­ki kıs­mın­dan kay­nak­la­nı­yor” di­yor­du. FED Baş­ka­nı Ben Ber­nan­ke, ABD’de enf­las­yon ar­tı­şı­nı te­tik­le­yen ana et­ken ola­rak ulus­la­ra­ra­sı pi­ya­sa­lar­da sert bir çı­kış tren­di ya­ka­la­yan ener­ji fi­yat­la­rı­nı gös­ter­di. Di­ğer bir de­yiş­le, ABD’de­ki enf­las­yo­nist dal­ga­dan ulu­sal ka­rar alı­cı­lar de­ğil, ‘baş­ka­la­rı’ so­rum­luy­du. An­cak Ber­nan­ke’nin gö­re­ve ge­li­şin­den bu ya­na pa­ra po­li­ti­ka­sı ile il­gi­li ver­di­ği tu­tar­sız de­meç­le­rin, hem ABD hem de kü­re­sel pi­ya­sa­lar­da enf­las­yo­nist eği­lim­le­ri bes­le­di­ği­ni sa­ğır sul­tan da­hi duy­muş­tu. FED yö­ne­ti­ci­le­rin­den Do­nald Kohn, Ber­nan­ke’den da­ha net bir bi­çim­de, “dün­ya­nın ka­lan kıs­mı” ta­ra­fın­dan üre­ti­len is­tik­rar­sız­lık di­na­mik­le­rin­den ba­his­le, Ame­ri­kan eko­no­mi­si­nin kü­re­sel eko­no­mi ile ar­tan en­teg­ras­yo­nu­nun ABD’de enf­las­yo­nu be­lir­le­yen di­na­mik­le­ri et­ki­le­di­ği­ni vur­gu­la­dı. An­cak şu ger­çe­ği de açık yü­rek­li­lik­le be­lirt­ti: “De­ğer­le­ri bir­bi­ri­ne kar­şı za­man için­de dal­ga­la­nan pa­ra bi­rim­le­ri­nin ol­du­ğu bir kü­re­sel eko­no­mik sis­tem için­de, pra­tik­te her ül­ke­nin enf­las­yon ora­nı o ül­ke­nin mer­kez ban­ka­sın­ca iz­le­nen po­li­ti­ka­lar so­nu­cun­da be­lir­len­mek­te­dir”. Bu açık­la­ma­yı şöy­le de oku­mak müm­kün: Kü­re­sel pi­ya­sa­lar­da­ki dal­ga­lan­ma­lar ve dış­sal et­ki­ler enf­las­yo­nist eği­lim­le­rin doğ­ma­sı nok­ta­sın­da önem­li­dir­ler. An­cak bu, enf­las­yo­nun kon­trol al­tın­da tu­tul­ma­sı bağ­la­mın­da mer­kez ban­ka­la­rı­nın ve ulu­sal po­li­ti­ka ya­pım­cı­la­rı­nın so­rum­lu­luk­la­rı­nın ha­fi­fe alın­ma­sı an­la­mı­na gel­me­me­li­dir.
As­lı­na ba­kı­lır­sa, is­tik­rar dö­nem­le­rin­de pek dem vu­rul­ma­yan kü­re­sel fak­tör­le­rin gö­re­ce is­tik­rar­sız­lık dö­nem­le­rin­de bu ka­dar vur­guy­la gün­de­me ge­ti­ril­me­si, kü­re­sel fi­nan­sın yö­ne­ti­şi­mi ko­nu­sun­da çok bel bağ­la­nan ba­şat mer­kez ban­ka­sı baş­kan­la­rı­nın da­hi ulu­sal eko­no­mik ge­liş­me­ler ve per­for­mans ko­nu­sun­da et­ki­siz kal­ma­la­rı­nın iti­ra­fı an­la­mı­na gel­mek­te­dir. Mer­kez ban­ka­la­rı ulu­sal öl­çek­te fi­yat is­tik­ra­rı­nı sağ­la­ma ve enf­las­yo­nu kon­trol et­me he­de­fi­ne ki­lit­len­miş ola­bi­lir­ler; an­cak bu he­de­fin ger­çek­leş­ti­ril­me­si­ni di­rekt ya da do­lay­lı ola­rak et­ki­le­yen pek çok fak­tör ken­di­le­ri­nin kon­trol­le­ri dı­şın­da­dır. Bir de, pek çok mer­kez ban­ka­sı­nın son yıl­lar­da ya­şa­nan ener­ji fi­yat­la­rı ar­tış­la­rı, doğ­ru­dan dış ya­tı­rım­la­rın ar­tış hı­zı ya da ABD’de­ki ko­nut fi­yat ar­tış­la­rı gi­bi çeşitli ko­nu­da ger­çek­çi ön­gö­rü­ler ge­liş­ti­re­me­dik­le­ri bi­lin­mek­te­dir. Bu an­lam­da son haf­ta­lar­da kü­re­sel baz­da yük­se­li­şe ge­çen fa­iz had­le­ri­nin son üç yılda ge­re­ğin­den dü­şük tu­tul­muş ol­ma­sı­nın oluş­tur­du­ğu olum­suz mi­ra­sın et­ki­si de yok sa­yı­la­maz. Za­ten Mervyn King de, bir ne­sil­dir üç yıl ar­ka ar­ka­ya ya­ka­la­nan en hız­lı bü­yü­me dö­ne­min­de kü­re­sel pa­ra po­li­ti­ka­sı­nın faz­la­ca es­nek ol­du­ğu­nu; ABD, av­ro böl­ge­si ve Ja­pon­ya’da res­mî fa­iz oran­la­rı­nın uzun sü­re çok dü­şük tu­tul­du­ğu­nu be­lirt­miş­ti. King’in tes­pi­ti­ni ta­mam­la­mak ba­kı­mın­dan biz bu­na ABD’ye ya­kın bir pa­ra po­li­ti­ka­sı iz­le­yen İn­gil­te­re’yi de ek­le­ye­bi­li­riz. So­nuç­ta, dün­ya eko­no­mi­si­nin son yıl­lar­da ar­tan bir hız­la en­teg­re ol­du­ğu ve ül­ke­ler ara­sın­da kar­şı­lık­lı ba­ğım­lı­lık iliş­ki­le­ri­nin yo­ğun­laş­tı­ğı şüp­he gö­tür­mez bir ger­çek­tir. An­cak yerel/bölgesel so­run­lar ya da yö­ne­tim za­fi­yet­le­ri için kü­re­sel ko­şul­la­rı suç­la­mak, gi­de­rek ya­yı­lan ama prim ve­ril­me­me­si ve tez za­man­da ge­çer­siz kı­lın­ma­sı ge­re­ken son de­re­ce sa­kın­ca­lı bir yak­la­şım­dır. Bu­nun ye­ri­ne mev­cut kü­re­sel eko­no­mik sis­tem­de­ki mu­az­zam den­ge­siz­lik­le­rin ve çar­pık­lık­la­rın iza­le edil­me­si he­de­fi­ne odak­lı so­mut yö­ne­ti­şim re­for­mu öne­ri­le­ri­nin or­ta­ya kon­ma­sı da­ha isa­bet­li ola­cak­tır. Kü­re­sel eko­no­mik kı­rıl­gan­lık­la­rın gi­de­ril­di­ği; eko­no­mik bü­yü­me, ulus­la­ra­ra­sı re­ka­bet­çi­lik ve is­tik­ra­rın bir­lik­te ba­şa­rı­la­bil­di­ği ye­ni bir sis­te­min oluş­ma­sı ise, an­cak pa­ra­dig­ma­tik bir kri­zi ta­kip eden kök­lü bir ye­ni­den ya­pı­lan­may­la müm­kün ola­bi­lir.

Paylaş Tavsiye Et