Kullanıcı Adı: Şifre    
   
  veya Üye olun | Şifremi unuttum
  Arama / Gelişmiş Arama  
   
Skip Navigation LinksArşiv (September 2006) > Dünya Ekonomi > Küresel piyasalarda dalgalanmanın dinamikleri
Dünya Ekonomi
Küresel piyasalarda dalgalanmanın dinamikleri
Sadık Ünay
DÜN­YA eko­no­mi­si­nin de fac­to yö­ne­ti­şim mer­ke­zi ola­rak ka­bul edi­len Ame­ri­kan Mer­kez Ban­ka­sı (FED)’nın ‘ef­sa­ne­vî’ Baş­ka­nı Alan Gre­ens­pan, 1987 yı­lın­dan bu ya­na ba­şa­rıy­la yü­rüt­tü­ğü gö­re­vi­ni geç­ti­ği­miz Şu­bat ayın­da Ben Ber­nan­ke’ye bı­rak­mış­tı. Kü­re­sel pi­ya­sa­la­rın bir sü­re­dir alış­tı­ğı is­tik­rar ve ucuz fi­nans­man dö­ne­mi­nin so­nu­na yak­la­şıl­mak­ta ol­du­ğu bir kon­jonk­tür­de ilk ba­kış­ta ru­tin gö­rü­nen bu de­vir-tes­lim iş­le­mi, pek çok ana­liz­ci ta­ra­fın­dan “kri­tik bir ge­çiş” ola­rak ni­te­len­di­ril­di. Ger­çek­ten de Ber­nan­ke, gö­re­vi dev­ra­lır al­maz -şid­de­ti ve yo­ğun­lu­ğu şim­di­lik da­ha az ol­sa da- Gre­ens­pan’in 1987’de aci­len yö­net­mek zo­run­da kal­dı­ğı fi­nan­sal kriz ben­ze­ri bir du­rum­la kar­şı kar­şı­ya kal­dı. An­cak Ber­nan­ke’nin kü­re­sel kı­rıl­gan­lık­la­rı yö­net­mek ve muh­te­mel is­tik­rar­sız­lık kay­nak­la­rı­nı mi­ni­mi­ze et­mek nok­ta­sın­da, gö­re­vi­nin ilk ay­la­rın­da pek de par­lak bir sı­nav ver­di­ği­ni söy­le­mek müm­kün gö­rün­mü­yor.
Son gün­ler­de ulus­la­ra­ra­sı pi­ya­sa­lar­da pat­lak ve­ren dal­ga­lan­ma­lar, bir ta­raf­tan özel­lik­le al­tın ve me­tal fi­yat­la­rı­nın re­kor se­vi­ye­le­re ulaş­ma­sı­na yol açar­ken, di­ğer ta­raf­tan ulus­la­ra­ra­sı bor­sa­lar­da son üç yı­lın en hız­lı dü­şüş­le­ri­nin ya­şan­ma­sı­na se­bep ol­du. İs­tik­rar­sız­lı­ğa gi­den yol­da vur­gu­lan­ma­sı ge­re­ken ana di­na­mik­ler­den bi­ri ise hiç şüp­he yok ki, dün­ya bo­no pi­ya­sa­sın­da­ki hız­lı yük­se­liş­ti. FED ve Av­ru­pa Mer­kez Ban­ka­sı’nın fa­iz oran­la­rı­nı ar­tır­ma­sı ve Ja­pon­ya Mer­kez Ban­ka­sı’nın sı­fır fa­iz po­li­ti­ka­sı­nı so­na er­di­re­ce­ği­nin sin­yal­le­ri­ni ver­me­si bo­no pi­ya­sa­sın­da­ki ha­re­ket­li­li­ğin ana se­bep­le­ri­ni oluş­tur­du. Bu bağ­lam­da bo­no ge­ti­ri­le­ri ve sa­bit oran­lı mort­ga­ge fi­yat­la­rı­nın art­ma­sı da do­ğal ge­liş­me­ler ola­rak kar­şı­lan­dı.
Di­ğer ta­raf­tan İz­lan­da’da ya­şa­nan fi­nan­sal ka­os da, yak­la­şan dal­ga­lan­ma­nın mik­ro dü­zey­de bir ha­ber­ci­si gi­biy­di. Yen üze­rin­den ucuz kre­di­ler alan ya­tı­rım­cı­la­rın el­le­rin­de­ki kay­nak­la­rı, fa­iz oran­la­rı­nın ulu­sal eko­no­mi­de­ki ısın­ma­yı ön­le­mek için iki ba­sa­mak­lı ra­kam­la­ra çı­ka­rıl­dı­ğı İz­lan­da’ya ta­şı­mak için akın et­me­si, ulu­sal pa­ra bi­ri­min­de ani ve kes­kin dü­şüş­le­re yol aç­tı. Bu ge­liş­me­le­rin iki­si de, ön­de ge­len mer­kez ban­ka­la­rı­nın, kü­re­sel pi­ya­sa­lar­da­ki son dört yıl­lık ge­niş­le­me sü­re­cin­de or­ta­ya çı­kan ve ken­di­si­ne gü­ven­li bir ‘ev’ arar­ken ora­dan ora­ya yal­pa­la­yan faz­la li­ki­di­te­yi pi­ya­sa­dan çek­me­ye ça­lış­tı­ğı bir dö­nem­de gün­de­me gel­di. Fi­nans pi­ya­sa­la­rın­da kü­re­sel yö­ne­ti­şi­min gö­re­ce kı­sıt­lı ol­du­ğu gö­zö­nü­ne alı­nır­sa, bir tür “vah­şi ka­pi­ta­lizm” çağ­rı­şı­mı ya­pan ve ki­bar­ca “dö­nüş ara­yı­şı” ola­rak ni­te­len­di­ri­len bu ha­re­ket­len­me ile­ri­de da­ha cid­di prob­lem­le­re de se­be­bi­yet ve­re­bi­lir.
Hâ­li­ha­zır­da­ki du­rum şu­nu gös­te­ri­yor ki, Ame­ri­ka’nın ku­ru­luş dö­ne­min­de­ki “al­tı­na hü­cum” gö­rün­tü­le­ri­ni ha­tır­la­tan kü­re­sel kâr ara­yı­şı eği­li­mi en azın­dan şu an için so­na er­di. Ye­ni dö­ne­mi be­tim­le­mek için en iyi ta­bir “risk­ten çe­kil­me sü­re­ci” ola­bi­lir. Dün­ya ça­pın­da ucuz kre­di bul­ma im­kân­la­rı­nın da­ral­ma­sı ve bu­na tep­ki ola­rak risk­li gö­rü­len pi­ya­sa ve ya­tı­rım­lar­dan ge­ri adım atıl­ma­sı, kü­re­sel eko­no­mi açı­sın­dan bir dü­zelt­me ha­re­ke­ti ola­rak al­gı­la­na­bi­lir. An­cak, bu ge­liş­me­nin Tür­ki­ye gi­bi ge­liş­mek­te olan ül­ke­ler üze­rin­de­ki et­ki­le­ri­ni de he­sa­ba kat­mak ge­re­ki­yor. Kü­re­sel dal­ga­lan­ma­nın Tür­ki­ye eko­no­mi­si üze­rin­de mey­da­na ge­tir­di­ği et­ki­le­ri de­tay­lı ola­rak An­la­yış’ın bu sa­yı­sın­da Me­lik­şah Ut­ku’nun ya­zı­sın­dan ta­kip ede­bi­lir­si­niz. Ken­di adı­mı­za biz kü­re­sel eko­no­mi­nin di­na­mik­le­ri­ni in­ce­le­me­ye de­vam ede­lim.
Kü­re­sel yö­ne­ti­şim (glo­bal go­ver­nan­ce) tar­tış­ma­la­rı­nın ay­yu­ka çık­tı­ğı bir dö­nem­de önem­le vur­gu­la­mak ge­re­ki­yor ki, kü­re­sel eko­no­mi­nin üre­tim ve ti­ca­ret ile bir­lik­te üçün­cü sa­ca­ya­ğı­nı oluş­tu­ran fi­nans ala­nı, Dün­ya Ti­ca­ret Ör­gü­tü ben­ze­ri kü­re­sel öl­çek­li de­net­le­yi­ci bir ku­rum­dan yok­sun. İn­gi­liz Ma­li­ye Ba­ka­nı Gor­don Brown’ın her fır­sat­ta gün­de­me ge­tir­di­ği gi­bi, kü­re­sel ser­ma­ye ha­re­ket­le­ri­nin bil­gi tek­no­lo­ji­sin­de­ki iler­le­me­ye pa­ra­lel ola­rak hız­la­nıp de­rin­leş­ti­ği gü­nü­müz­de, muh­te­mel fi­nan­sal kriz­le­ri ön­ce­den tah­min edip acil ön­lem­ler ala­cak en­teg­re kü­re­sel bir ya­pı­ya ih­ti­yaç var. Ame­ri­kan yö­ne­ti­mi do­ğal ola­rak Fe­de­ral Re­ser­ve’ün İMF ile bir­lik­te, çok par­ça­lı bir ya­pı ar­ze­den kü­re­sel fi­nan­sal yö­ne­ti­şim mi­ma­ri­si­ni yön­len­dir­me­sin­den ve As­ya kri­zi gi­bi kü­re­sel yan­sı­ma­la­rı ola­bi­le­cek kriz­le­ri yö­net­mek için pro­ak­tif bir bi­çim­de dev­re­ye gir­me­sin­den mem­nun.
Hem dün­ya eko­no­mi­sin­de­ki eği­lim­le­ri ve ya­tı­rım­cı ter­cih­le­ri­ni et­ki­le­yen Ame­ri­kan eko­no­mi­si­nin bas­kın ni­te­li­ği, hem de kü­re­sel fi­nan­sal yö­ne­ti­şim­de­ki Ame­ri­kan li­der­li­ği, FED Baş­ka­nı’nı ve po­li­ti­ka ter­cih­le­ri­ni ola­ğa­nüs­tü önem­li ha­le ge­ti­ri­yor. Bu bağ­lam­da tek­rar Ber­nan­ke’ye dö­ne­cek olur­sak, ha­len de­vam eden pi­ya­sa dal­ga­lan­ma­sı FED’in fa­iz oran­la­rı­nı ön­ce %5 se­vi­ye­si­ne çı­ka­ra­ca­ğı­nı açık­la­ma­sın­dan ve fa­iz­le­rin da­ha ne ka­dar yük­se­le­ce­ği ko­nu­sun­da renk ver­me­me­sin­den son­ra son­ra pat­lak ver­miş­ti. Ber­nan­ke li­der­li­ğin­de­ki FED, hâ­li­ha­zır­da ön­ce­lik­li so­ru­nun akar­ya­kıt ve me­tal fi­yat­la­rın­dan baş­la­ya­rak baş­kal­dı­ran enf­las­yo­nun diz­gin­len­me­si mi, yok­sa eko­no­mi­de­ki ya­vaş­la­ma be­lir­ti­le­ri­ne kar­şı ted­bir alın­ma­sı mı ol­du­ğu nok­ta­sın­da bir tür­lü ni­hai ka­rar ve­re­mi­yor. Do­la­yı­sıy­la FED’in ABD eko­no­mi­si­nin ge­liş­me yö­nüy­le il­gi­li oluş­tur­du­ğu be­lir­siz­lik, kü­re­sel pi­ya­sa­lar­da­ki çal­kan­tı­la­rı ar­tı­rı­yor.
An­cak ko­nu­nun de­rin­li­ği­ne inil­di­ğin­de, kü­re­sel baz­da dö­nem dö­nem ya­şa­nan dal­ga­lan­ma­la­rın te­me­lin­de dün­ya eko­no­mi­sin­de­ki mu­az­zam den­ge­siz­lik­le­rin ve uzun dö­nem­de sür­dü­rü­le­bil­me­si zor çar­pık­lık­la­rın ol­du­ğu gö­rü­lü­yor. ABD’nin de­va­sa ca­ri açı­ğı kar­şı­sın­da Çin’in git­tik­çe bü­yü­yen ti­ca­ret faz­la­sı ve Ame­ri­kan kay­nak­lı tah­vil-bo­no sto­ğu üze­ri­ne bi­na edi­len da­nı­şık­lı iliş­ki­den tu­tun da, dün­ya­da­ki li­ki­di­te bol­lu­ğu so­nu­cu özel­lik­le Tür­ki­ye gi­bi yük­se­len pa­zar eko­no­mi­le­ri­ne ag­re­sif ser­ma­ye gi­riş­le­ri­ne; ge­liş­miş ül­ke­ler­de­ki ko­nut pi­ya­sa­sı ba­lo­nun­dan, pet­rol ve di­ğer ham­mad­de­ler­de­ki fi­yat pat­la­ma­sı­na ka­dar kü­re­sel eko­no­mi­nin mev­cut ya­pı­sı­nın çok has­sas ve kı­rıl­gan den­ge­ler üze­ri­ne otur­du­ğu or­ta­da. 1970’le­rin ba­şın­da do­la­ra en­deks­li sa­bit kur re­ji­min­den dal­ga­lı kur­la­ra ge­çil­me­si, kal­kın­ma ve is­tik­rar ek­sen­li “Bret­ton Wo­ods-1” sis­te­min­den re­ka­bet ve ser­ma­ye ya­yı­lı­mı ek­sen­li “Bret­ton Wo­ods-2” sis­te­mi­ne ge­çi­şi te­tik­le­miş­ti. Ben­zer bir şe­kil­de bir tür “Bret­ton Wo­ods-3” sis­te­mi­ne ge­çiş kü­re­sel sis­te­min he­ge­mon­la­rın­ca er geç ger­çek­leş­ti­ril­mek zo­run­da ka­la­cak. An­cak ye­ni sis­te­min, kü­re­sel den­ge­siz­lik­le­ri or­ta­dan kal­dı­ran ve re­ka­bet-bü­yü­me ile is­tik­ra­rı bir ara­da ba­rın­dı­ra­bi­le­cek bir kü­re­sel yö­ne­ti­şim sis­te­mi ile do­na­tıl­ma­sı, uzun dö­nem­de sür­dü­rü­le­bi­lir­li­ği açı­sın­dan el­zem ola­cak­tır.

Paylaş Tavsiye Et
Dünya Ekonomi
DİĞER YAZILAR